اسلام

قاعده« العبره بعموم الفظ لا بخصوص المورد»

فقها و دانشمندان اسلامی با توجه به سبب و شان نزول و ظهر و بطن آیات، قاعده‌ای را به دست آورده‌اند و با تمسک به آن قاعده، احکام را استنباط می‌کنند. آن قاعده عبارت است از: العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد، اعتبار به گستردگی لفظ است، نه خصوصیت مورد». یعنی یک فقیه دانا و توانا باید خصوصیات مورد را کنار بگذارد و از جنبه‌های عمومی لفظ بهره بگیرد. البته جنبه‌های خصوصی برای فهم دلالت کلام مفید است، ولی انحصار را نمی‌رساند، زیرا احکام الهی پیوسته همگانی بوده و در همه زمان‌ها جریان دارند. اینک دو نمونه از آیات را می‌آوریم که در روایات، جنبه کلی آن بررسی شده و مورد استفاده قرار گرفته است:

نمونه:

سوره بقره چنین آمده است: و لله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله ان الله واسع علیم. این آیه از آیاتی است که دارای ظهر و بطن (تنزیل و تاویل) است که با راهنمایی امام معصوم جنبه عمومی آن روشن شده است. این آیه در ظاهر با آیاتی که ایجاب می‌کند حتما رو به کعبه نماز بخوانید منافات دارد، ولی با مراجعه به شان نزول، این تنافی برطرف می‌شود.

شان نزول آیه چنین است: یهودیان به مسلمانان اعتراض می‌کردند که اگر نمازگزاردن به سوی بیت المقدس حق است، آن‌گونه که تاکنون عمل می‌شد پس تحویل آن به سوی کعبه باطل است و اگر رو به سوی کعبه نماز خواندن حق است، پس بطلان آن چه تاکنون خوانده شده است ثابت می‌شود. خداوند در این آیه جواب می‌دهد که هر دو کار حق بوده و هست زیرا اصل نماز، یک حقیقت ثابت است ولی رو به سوی کعبه یا بیت المقدس، یک امر اعتباری محض است که برای ایجاد وحدت در صفوف نمازگزاران به آن دستور داده شده است. به هر کجا که رو کنی خدا هست و رو به خدا ایستاده‌ای. پس رو به مشرق نمازگزاردن به جهت قرار داشتن کعبه (مکه) در شرق مدینه و رو به مغرب نماز خواندن به دلیل قرار داشتن بیت المقدس در غرب مدینه همگی از آن خداست و رو به خداست. خداوند در تنگنای جهت خاص قرار نگرفته است: ان الله واسع علیم.

در روایات، از این آیه استفاده دیگری نیز شده است و آن این که می‌توان نمازهای مستحبی را در حالت سواره به هر سویی که در حرکت است به جای آورد.  این بطن آیه است که با فهم معصومین - علیهم‌السلام- بدان رهنمون شده‌ایم.

خلاصه تمهیدالقرآن آیت الله معرفت